Ιστορικό πλαίσιο
Ο Δήμος Αγιάς καταλαμβάνει την περιοχή από τα Τέμπη μέχρι το Μαυροβούνι, περιλαμβάνοντας όλο τον ανατολικό Κίσσαβο και τη λεκάνη της Αγιάς.

Στην παραλιακή περιοχή δημιουργήθηκαν ισχυροί οικισμοί από την αρχαιότητα, που εκμεταλλεύθηκαν την ασφάλεια που παρείχε η πυκνή δασοκάλυψη και η πρώιμη ανάπτυξη της ναυσιπλοίας στο Αιγαίο. Εδώ απλωνόταν στα μυκηναικά χρόνια το βασίλειο του Φιλοκτήτη, βασιλιά της Μελιβοίας, ο οποίος συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο με επτά πλοία.

	Μαρμάρινο ανάγλυφο με παράσταση του μύθου της κλοπής των όπλων του Φιλοκτήτη στη Λήμνο, από τον Οδυσσέα και το Διομήδη. Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνος. Προέρχεται από τη Μερέντα Μαρκοπούλου, (αρχαίος Μυρρινούς) και χρονολογείται στους ρωμαϊκούς χρόνους (περί τα μέσα του 2ου αι. μ.Χ.).
Ο Φιλοκτήτης και ο Νεοπτόλεμος ετοιμάζονται για τη μάχη (γλυπτό από τη βόρεια μετωπη του Παρθενώνα)

Στη συνέχεια κατοίκησαν στην περιοχή οι Μάγνητες και αναπτύχθηκαν σημαντικές πόλεις με κυριότερες τη Μελίβοια, το Ομόλιο και τις Ευρυμενές.

Η εκτεταμένη αμπελοκαλλιέργεια και το εμπόριο του οίνου αποτελούσαν τα κύρια χαρακτηριστικά της οικονομίας, που εκμεταλλεύθηκε επίσης την κύρια οδική αρτηρία που συνέδεε τη Μακεδονία με τις πλούσιες πόλεις του Παγασητικού, περνώντας από τις παρακάρλιες περιοχές.

Ανάλογη ανάπτυξη είχε και η εύφορη ενδοχώρα, που κατοικήθηκε από τη νεολιθική περίοδο χάρη στα άφθονα νερά της κοιλάδας του ΄Αμυρου και της Κάρλας. Ο συνδυασμός δασών και καλλιεργούμενης γής ανάμεσα στον Κίσσαβο και το Μαυροβούνι δημιούργησε ένα μοναδικό τοπίο που ενέπνευσε τους αρχαίους συγγραφείς και ποιητές και γέννησε σημαντικές μορφές της μυθολογίας.

Αρκετοί νεολιθικοί οικισμοί έχουν εντοπισθεί από την Αγιά μέχρι τις όχθες της Κάρλας, από τους οποίους ξεχωρίζει ο ανεσκαμμένος οικισμός στην Παλιόσκαλα Καλαμακίου.. Στην εποχή του χαλκού ανήκουν οι σπάνιες αψιδωτές οικίες της Δήμητρας, ενώ στη γειτονική Μαρμαρίνη υπάρχει μυκηναικός οικισμός και έχουν ανασκαφεί θολωτοί τάφοι. Εδώ τοποθετείται το Δώτιον πεδίον της μυθολογίας, που συνδέεται με το μύθο του αδηφάγου βασιλιά Ερεισίχθονα, ο οποίος κατέστρεψε το ιερό δάσος της Δήμητρας και έλαβε παραδειγματική τιμωρία. Στον ίδιο τόπο τοποθετείται η πόλη Λακέρεια, και το βασίλειο του Φλεγύα, που ταυτίσθηκε με το Παλιόκαστρο Νεοχωρίου. Θεωρείται γενέτειρα του Ασκληπιού, γιού του Απόλλωνα και της νύμφης Κορωνίδας, που ανατράφηκε από τον Κένταυρο Χείρωνα.

Εδώ βρισκόταν επίσης και η αρχική κοιτίδα των Μαγνήτων, που συνδέεται με την ύπαρξη του πολύτιμου ορυκτού, του μαγνητίτη, τόσο στο λόφο Χασάμπαλης όσο και στο Μαυροβούνι. Ο μαγνητίτης θεωρούνταν από τους αρχαίους ότι είχε θεραπευτικές ιδιότητες και αποτελούσε τη μαγική πέτρα του Ηρακλή. Τους Μάγνητες εξώθησαν οι Θεσσαλοί προς τα παράλια τον 6ο αι. και κατέλαβαν το εύφορο λεκανοπέδιο της Αγιάς. Οι σημαντικότερες πόλεις της ιστορικής περιόδου υπήρξαν το Συκούριο και το Κερκίνιο, που έλεγχαν τον χερσαίο δρόμο από το Ομόλιο στη Δημητριάδα και απέκτησαν σημασία την εποχή του ελέγχου της περιοχής από τους Μακεδόνες βασιλείς τον 3ο αι.π.Χ. Το Συκούριο τοποθετήθηκε τελευταία στην περιοχή των Νερομύλων και είναι πιθανό ότι έφθανε μέχρι τη δυτική συνοικία της Αγιάς και το Μεταξοχώρι, από όπου προέρχονται πολλές αρχαιότητες της Συλλογής Αγιάς.

Αργότερα καταλαμβάνουν την περιοχή οι Ρωμαίοι και καταστρέφουν τη Μελίβοια το 168π.Χ. Το πολιτκό σύστημα των αρχαίων πόλεων διατηρείται μέχρι τον 3ο αι. μ.Χ, οπότε όλη η Θεσσαλία ενώνεται σε μία ρωμαική επαρχία.

Βυζαντινοί χρόνοι.

Μέχρι τον 7ο αιώνα συνεχίζεται η ζωή των παραλιακών πόλεων, ενώ στη συνέχεια οι οικισμοί αποσύρονται σε μεγαλύτερο υψόμετρο από τον φόβο των πειρατών. Οι κυριότερες πόλεις της περιοχής Αγιάς ήταν το Ομόλιον, οι Ευρυμενές, η Κενταυρόπολη και το Συκούριο.

Το σύστημα οχυρώσεων του Κισσάβου ενισχύεται και νέα φρούρια ανεγείρονται με μέριμνα των βυζαντινών αυτοκρατόρων ώστε να διατηρείται ασφαλής η διέλευση από τη Μακεδονία στο Πήλιο μέσω της παραλιακής οδού. Τα κυριότερα από αυτά είναι εκείνο των Ευρυμενών στο Κόκκινο Νερό, το Κάστρο Βελίκας (όπου μεταφέρθηκε η αρχαία Μελίβοια), το φρούριο της Κενταυρόπολης στη Σκήτη, το Παλιόκαστρο Μαρμαρίνης, εκείνο στο Καστρί πάνω από την Κάρλα και το κάστρο στην Έλαφο. Ως κεντρικότερα αναδείχθηκαν εκείνα στη Σκήτη και στο Καστρί, που επισκευάζονταν συνεχώς μέχρι τα τελευταία βυζαντινά χρόνια.

Στο λεκανοπέδιο της Αγιάς κεντρικό ρόλο έπαιζε η πόλη Βέσαινα, έδρα επισκοπής από τον 11ο μέχρι τον 14ο αιώνα και αυτοκρατορική ιδιοκτησία. Η πόλη αυτή ταυτίσθηκε με το έρημο σήμερα Βαθύρεμα, λόγω της ανεύρεσης εδώ της στήλης του τοπικού αξιωματούχου πρωτοσπαθάριου Ευστάθιου, του 11ου αι. Η ίδια η Αγιά αναπτύχθηκε στα τέλη των βυζαντινών χρόνων και ήδη στην πρώτη οθωμανική απογραφή του 1454 είναι ο μεγαλύτερος οικισμός της περιοχής με δεύτερη τη Μελίβοια (Θανάτου).

Την περίοδο αυτή στον ανατολικό Κίσσαβο είχε εγκατασταθεί ένα σημαντικό μοναστικό κέντρο, εφάμιλλο του Αγίου Όρους, που έλαβε το όνομα το ΄Ορος των Κελλίων. Η ακμή του τοποθετείται από τον 11ο μέχρι τον 14ο αιώνα και περιλάμβανε δεκάδες μοναστήρια και σκήτες, με σημαντικότερα τη μονή Παναγίας Στομίου και τη μονή Θεολόγου Μελιβοίας.  

            

Νεότερα χρόνια

Τα διαχρονικά πλεονεκτήματα της περιοχής, τα άφθονα νερά και η πλούσια παραγωγή, οδήγησαν το σουλτάνο Σουλευμάν να της παραχωρήσει προνόμια με την υπαγωγή στη δικαιοδοσία της κόρης του Μιχριμά. πριν το 1539. Ευνοήθηκε η καλλιέργεια του μεταξιού και η βαφή βαμβακερών νημάτων και στη συνέχεια το εμπόριο με τη Δυτική Ευρώπη με οργανωμένες συντροφιές από τον 18ο αιώνα και εξής. Η Αγιά τον 19ο αι. είναι συγκροτημένο αστικό κέντρο 800 οικογενειών, το οποίο όλοι οι περιηγητές θαύμασαν αλλά σημείωσαν και τις έριδες των αρχοντικών οικογενειών της που την είχαν οδηγήσει ήδη σε παρακμή.

Ο πλούτος των εκκλησιών και των μοναστηριών που σώζονται από τον 16ο αι. και ανήκαν στη Μητρόπολη Δημητριάδος δείχνουν την καλλιέργεια των τεχνών που σημειώθηκε και το ανεπτυγμένο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας.

Στους οικισμούς του ανατολικού Κισσάβου, παράλληλα με τη βιοτεχνία σημειώθηκε και ανάπτυξη της ναυτιλίας, με πλέον γνωστούς τους καραβοκύρηδες της Καρύτσας και της Μελίβοιας, που συμμετείχαν με αυτοθυσία στους επαναστατικούς αγώνες.

	Η ιστορία της Αμπελοκαλλιέργειας της Σταυρούλας Σδρόλια
	"Τα Κάστανα του Κισσάβου" του Αλέκου Δημ. Ζούκα